Budowa i fizjologia człowieka.

Zakres wiedzy obowiązujący do 2025 dla uczniów szkół ponadpodstawowych

1. Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu człowieka. Uczeń:

1. rozpoznaje tkanki zwierzęce na preparacie mikroskopowym, na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
2. wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
3. przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;
4. przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;
5. przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi, rytmy dobowe).

2. Odżywianie się. Uczeń:

1. przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin;
2. przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego z pełnioną przez nie funkcją;
3. przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu;
4. przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi;
5. wyjaśnia rolę mikrobiomu układu pokarmowego w funkcjonowaniu organizmu;
6. przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym;
7. przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym;
8. przedstawia rolę ośrodka głodu i sytości w przyjmowaniu pokarmu;
9. przedstawia zasady racjonalnego żywienia;
10. przedstawia zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia) i przewiduje ich skutki zdrowotne;
11. podaje przyczyny (w tym uwarunkowania genetyczne) otyłości oraz sposoby jej profilaktyki;
12. przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG, próby wątrobowe, badania krwi i kału) w profilaktyce i leczeniu chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego, zespołów złego wchłaniania, choroby Crohna.

3. Odporność. Uczeń:

1. rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną;
2. opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny);
3. przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego;
4. przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny);
5. wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii;
6. wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh;
7. analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne).

4. Wymiana gazowa i krążenie. Uczeń:

1. wykazuje związek między budową i funkcją elementów układu oddechowego człowieka;
2. przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnię wymiany gazowej płuc;
3. wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc;
4. opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące różnice w zawartości dwutlenku węgla w powietrzu wdychanym i wydychanym;
5. analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog);
6. przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia);
7. przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych;
8. wyjaśnia na podstawie schematu proces krzepnięcia krwi;
9. wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych;
10. przedstawia budowę serca oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym;
11. przedstawia automatyzm pracy serca;
12. wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego, choroba wieńcowa serca, nadciśnienie tętnicze, udar, żylaki); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, USG serca, angiokardiografia, badanie Holtera, pomiar ciśnienia tętniczego, badania krwi);
13. przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i przedstawia rolę limfy.

5. Wydalanie i osmoregulacja. Uczeń:

1. przedstawia związek między budową i funkcją narządów układu moczowego;
2. przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu;
3. określa na podstawie analizy schematu przebiegu cyklu mocznikowego substraty i produkty tego procesu; przedstawia znaczenie tego procesu w utrzymaniu homeostazy organizmu;
4. przedstawia proces tworzenia moczu oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie;
5. analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badania moczu, USG jamy brzusznej, urografia);
6. przedstawia dializę jako metodę postępowania medycznego przy niewydolności nerek.

6. Regulacja hormonalna. Uczeń:

1. rozróżnia hormony steroidowe i niesteroidowe;
2. podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych i wymienia hormony przez nie produkowane;
3. wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki);
4. wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze – przysadka – gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad);
5. przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi;
6. wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres;
7. przedstawia rolę hormonów w regulacji wzrostu, tempa metabolizmu i rytmu dobowego;
8. przedstawia rolę hormonów tkankowych na przykładzie gastryny, erytropoetyny i histaminy;
9. określa skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych.

7. Regulacja nerwowa. Uczeń:

1. wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego;
2. przedstawia działanie synapsy chemicznej uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników;
3. przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym;
4. porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się;
5. przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów;
6. przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu;
7. wyróżnia rodzaje receptorów ze względu na rodzaj odbieranego bodźca; wykazuje związek pomiędzy lokalizacją receptorów w organizmie a pełnioną funkcją;
8. przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha; omawia podstawowe zasady higieny wzroku i słuchu;
9. przedstawia budowę i rolę zmysłu smaku i węchu;
10. wykazuje biologiczne znaczenie snu;
11. wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu;
12. przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, schizofrenia) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób.

8. Poruszanie się. Uczeń:

1. rozpoznaje rodzaje kości ze względu na ich kształt (długie, krótkie, płaskie, różnokształtne);
2. rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje;
3. rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn;
4. opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu;
5. przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia);
6. wyjaśnia na podstawie schematu molekularny mechanizm skurczu mięśnia;
7. przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia;
8. przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów;
9. wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) i aktywności fizycznej na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka;
10. przedstawia wpływ substancji stosowanych w dopingu na organizm człowieka.

9. Skóra i termoregulacja. Uczeń:

1. wykazuje związek między budową i funkcją skóry;
2. przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych.

10. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń:

1. przedstawia istotę rozmnażania płciowego;
2. przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego;
3. analizuje proces gametogenezy i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich;
4. przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji;
5. przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów) w regulacji cyklu menstruacyjnego;
6. przedstawia przebieg ciąży, z uwzględnieniem funkcji łożyska i błon płodowych; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych;
7. przedstawia wybrane choroby układu rozrodczego (rak szyjki macicy, rak jądra, rak jajnika, przerost gruczołu krokowego) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki;
8. przedstawia wybrane choroby przenoszone drogą płciową (kiła, rzeżączka, chlamydioza, rzęsistkowica, zakażenia HPV, grzybice narządów płciowych) oraz sposoby ich profilaktyki;
9. przedstawia etapy ontogenezy, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości.