Strona głównaWOS - zakres rozszerzony

WOS - zakres rozszerzony

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU
WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

IV etap edukacyjny – zakres rozszerzony  

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie i tworzenie informacji.

Uczeń znajduje i wykorzystuje informacje na temat życia publicznego, krytycznie je analizuje, samodzielnie wyciąga wnioski; wyraża i uzasadnia własne zdanie w wy branych sprawach w formie ustnej i pisemnej na różnych forach publicznych; przedstawia i uzasadnia poglądy odmienne od własnych.

II. Rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów.

Uczeń rozpoznaje problemy w skali lokalnej, krajowej, europejskiej i globalnej oraz szuka ich rozwiązania; rozumie złożoność problemów społecznych i politycznych; dostrzega perspektywy różnych uczestników życia publicznego.

III. Współdziałanie w sprawach publicznych.

Uczeń współpracuje z innymi – planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich; sprawnie korzysta z procedur i możliwości, jakie stwarzają obywatelom instytucje życia publicznego; zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy.

IV. Znajomość zasad i procedur demokracji.

Uczeń wyjaśnia demokratyczne zasady i procedury oraz stosuje je w codziennym życiu; charakteryzuje demokrację na tle innych ustrojów, ocenia działanie instytucji demokratycznych w Polsce i na świecie; ocenia rolę stowarzyszeń i organizacji obywatelskich oraz różnych form aktywności obywateli w funkcjonowaniu współczesnej demokracji.

V. Znajomość podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej.

Uczeń opisuje sposób działania władz publicznych i innych podmiotów życia publicznego; wykorzystuje swoją wiedzę o zasadach demokracji i ustroju Polski do interpretacji i oceny wydarzeń w życiu społecznym i politycznym; przedstawia prawa i obowiązki obywatela Rzeczypospolitej Polskiej; rozumie znaczenie prawa i praw człowieka w codziennym życiu obywatela oraz rozpoznaje przypadki ich łamania.

VI. Dostrzeganie współzależności we współczesnym świecie.

Uczeń przedstawia związki między swoim życiem a sytuacją społeczności lokalnej, sytuacją Polski, Europy i świata; wyjaśnia złożoność zjawisk społecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturowych; uwzględnia perspektywę globalną w interpretacji tych zjawisk.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe:

1. Życie zbiorowe i jego reguły. Uczeń:

  1. charakteryzuje wybrane zbiorowości, społeczności, wspólnoty, społeczeństwa, ze względu na obowiązujące w nich reguły i więzi;
  2. podaje przykłady norm i instytucji społecznych; charakteryzuje ich funkcje w życiu społecznym;
  3. wyjaśnia, co to jest anomia, omawia jej przyczyny i skutki;
  4. omawia na przykładach źródła i mechanizmy konfliktów społecznych oraz sposoby ich rozwiązywania
  5. wyjaśnia, co to jest anomia, omawia jej przyczyny i skutki;
  6. omawia na przykładach źródła i mechanizmy konfliktów społecznych oraz sposoby ich rozwiązywania.

2. Socjalizacja i kontrola społeczna. Uczeń:

  1. porównuje modele socjalizacji charakterystyczne dla własnej grupy wiekowej i pokolenia rodziców;
  2. opisuje przejawy kontroli społecznej w życiu codziennym;
  3. wyjaśnia na przykładach, w jaki sposób dochodzi do stygmatyzacji społecznej i jakie mogą być jej skutki.

3. Grupa społeczna. Uczeń:

  1. przedstawia cechy i funkcjonowanie małej grupy społecznej (liczebność, więź, trwałość, role grupowe, wspólne wartości i cele, poczucie odrębności, współdziałanie);
  2. omawia na przykładach różne rodzaje grup i wyjaśnia funkcjonowanie wskazanej grupy;
  3. wyjaśnia znaczenie grup odniesienia pozytywnego i negatywnego w procesie socjalizacji;
  4. opisuje swoiste cechy współczesnej rodziny jako grupy społecznej; porównuje i ilustruje przykładami różne modele rodziny.

4. Struktura społeczna. Uczeń:

  1. opisuje strukturę klasowo-warstwową polskiego społeczeństwa i swojej społeczności lokalnej;
  2. porównuje skalę nierówności społecznych w Polsce i wybranym państwie, wyjaśniając związek między nierównościami społecznymi a nierównością szans życiowych;
  3. podaje przykłady i wyjaśnia uwarunkowania pionowej i poziomej ruchliwości społecznej;
  4. opisuje mechanizm i skutki społecznego wykluczenia oraz sposoby przeciwdziałania temu zjawisku;
  5. charakteryzuje wybrane problemy życia społecznego w Polsce (w tym sytuację mło dych ludzi); rozważa możliwości ich rozwiązania.

5. Zmiana społeczna. Uczeń:

  1. charakteryzuje historyczne formy organizacji społeczeństwa (pierwotne, tradycyjne, przemysłowe, postindustrialne);
  2. omawia cechy współczesnego społeczeństwa zachodniego (otwarte, postindustrialne, konsumpcyjne, masowe, informacyjne);
  3. analizuje sposoby adaptacji do zmiany społecznej na podstawie własnych obserwacji i tekstów kultury;
  4. przedstawia i ocenia dwie drogi zmiany społecznej: rewolucję i reformę;
  5. charakteryzuje wybrany ruch społeczny, np.: Solidarność, ruch niepodległościowy non-violence Mahatmy Gandhiego, ruch praw obywatelskich Martina L. Kinga, ruch na rzecz ochrony środowiska naturalnego, ruch emancypacji kobiet.

6. Naród, ojczyzna i mniejszości narodowe. Uczeń:

  1. przedstawia dwie koncepcje narodu: etniczno-kulturową i polityczną;
  2. omawia czynniki sprzyjające asymilacji oraz służące zachowaniu tożsamości narodowej;
  3. charakteryzuje postawy współczesnych Polaków wobec ojczyzny i narodu;
  4. charakteryzuje mniejszości narodowe, etniczne i grupy imigrantów żyjące w Polsce (liczebność, historia, kultura, religia itp.); wymienia prawa, które im przysługują;
  5. rozpoznaje przejawy ksenofobii, antysemityzmu, rasizmu i szowinizmu i uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się tym zjawiskom.

7. Procesy narodowościowe i społeczne we współczesnym świecie. Uczeń:

  1. wyjaśnia, dlaczego i w jakim zakresie doszło do integracji narodów w świecie zachodnim;
  2. porównuje różne modele polityki wybranych państw wobec mniejszości narodowych i imigrantów;
  3. wyjaśnia, dlaczego w Europie integracja imigrantów z państw pozaeuropejskich rodzi trudności; ocenia sytuację imigrantów w Polsce;
  4. omawia na przykładach przyczyny i sposoby rozwiązywania długotrwałych konfliktów między narodami;
  5. omawia przyczyny i skutki konfl iktów społecznych w państwach Afryki, Azji, Ameryki Południowej i Środkowej.

8. Kultura i pluralizm kulturowy. Uczeń:

  1. rozróżnia normatywne i opisowe pojęcie kultury;
  2. wskazuje specyficzne cechy kultury wysokiej, masowej, narodowej i ludowej;
  3. rozpoznaje najważniejsze cechy kultury wskazanej społeczności;
  4. określa znaczenie religii w polskiej kulturze; charakteryzuje religijność współczesnych Polaków;
  5. ocenia wpływ kontrkultury na życie społeczne;
  6. wyjaśnia, na czym polega i skąd się bierze pluralizm kulturowy współczesnego społeczeństwa; analizuje konsekwencje tego zjawiska;
  7. rozróżnia tolerancję od akceptacji; ocenia ich znaczenie dla życia społecznego;
  8. charakteryzuje subkultury młodzieżowe w Polsce i Europie.

9. Współczesne spory światopoglądowe. Uczeń:

  1. rozpatruje argumenty przemawiające za swobodą prowadzenia badań genetycznych oraz ich prawnym zakazem;
  2. rozważa racje stron sporów o dopuszczalność aborcji i eutanazji;
  3. uzasadnia traktowanie kary jako odpłaty lub jako sposobu resocjalizacji; formułuje własne stanowisko w tej sprawie;
  4. rozważa argumenty i kontrargumenty stron sporu o przyznanie mniejszościom seksualnym takich samych praw, jakie mają osoby heteroseksualne;
  5. rozpatruje racje stron innych aktualnych sporów światopoglądowych i formułuje swoje stanowisko w danej sprawie.

10. Edukacja w XXI w. Uczeń:

  1. przedstawia rolę szkoły i edukacji nieformalnej we współczesnym społeczeństwie informacyjnym;
  2. wskazuje działania, które mogą podejmować państwo, władze samorządowe oraz organizacje społeczne, by zwiększyć równość szans w dostępie do edukacji;
  3. wyjaśnia zależność między systemem edukacyjnym a rynkiem pracy;  wskazuje przykłady ich niedopasowania;
  4. wyjaśnia, w jaki sposób można podnosić lub zmieniać swoje kwalifikacje zawodowe i dla czego uczenie się przez całe ży cie jest jednym z warunków sukcesu w karierze zawodowej.

11. Obywatel i obywatelstwo. Uczeń:

  1. przedstawia procedury nabywania i zrzekania się polskiego obywatelstwa;
  2. wyjaśnia, czym obywatelstwo różni się od narodowości;
  3. wymienia konstytucyjne obowiązki obywateli Rzeczypospolitej Polskiej; uzasadnia znaczenie postaw i cnót obywatelskich (troska o dobro wspólne, odpowiedzialność, aktywność, solidarność, odwaga cywilna, roztropność, tolerancja);
  4. wyjaśnia, na czym polega nieposłuszeństwo obywatelskie i jakie niesie ze sobą dylematy; podaje jego historyczne i współczesne przykłady.

12. Społeczeństwo obywatelskie. Uczeń:

  1. przedstawia fi lozofi czny rodowód koncepcji społeczeństwa obywatelskiego (John Locke, Georg Hegel, Alexis de Tocqueville);
  2. wymienia podmioty społeczeństwa obywatelskiego;
  3. wyjaśnia, jak powstaje i jakie znaczenie dla społeczeństwa obywatelskiego ma kapitał społeczny (zaufanie, sieci współpracy i system efektywnych norm);
  4. opisuje formy aktywności obywateli w ramach społeczności lokalnej, regionu, państwa oraz na poziomie globalnym; w miarę możliwości uczestniczy w wybranym działaniu;
  5. uzasadnia znaczenie swobody zrzeszania się dla jakości życia publicznego;
  6. przedstawia zasady zakładania i funkcjonowania stowarzyszeń, fundacji i organizacji pożytku publicznego w Polsce;
  7. opracowuje według wzoru projekt statutu stowarzyszenia (nazwa, siedziba, członkowie, władze, majątek, zasady zmiany statutu i rozwiązywania stowarzyszenia);
  8. charakteryzuje lokalne organizacje pozarządowe.

13. Opinia publiczna. Uczeń:

  1. wyjaśnia, jak kształtuje się opinia publiczna i jakie są sposoby jej wyrażania;
  2. wskazuje przykłady wpływu opinii publicznej na decyzje polityczne;
  3. odczytuje i interpretuje tabele i wykresy prezentujące wyniki badania opinii publicznej;
  4. przeprowadza w najbliższym otoczeniu minisondaż opinii publicznej nawskazany temat, interpretuje jego wyniki;
  5. analizuje wybraną kampanię społeczną z punktu widzenia jej celów, sposobów realizacji i skuteczności;
  6. wyjaśnia, na czym polega specyfika marketingu społecznego; opracowuje projekt akcji społecznej w wybranej sprawie i w miarę możliwości go realizuje.

14. Środki masowego przekazu. Uczeń:

  1. opisuje funkcje mediów w państwie demokratycznym i niedemokratycznym (na wybranych przykładach);
  2. uzasadnia znaczenie niezależności i pluralizmu mediów; ocenia skutki ich ograniczania;
  3. yjaśnia, jakimi zasadami etycznymi powinny się kierować media i ocenia przykłady kontrowersyjnych działań dziennikarzy i mediów;
  4. wyjaśnia, na czym polega zasada wolności słowa, i wskazuje na przypadki jej nad użycia;
  5. przedstawia najważniejsze media w Polsce i na świecie (odbiorcy, zasięg, forma przekazu, orientacja ideologiczna, typ własności); charakteryzuje wybrane media lokalne;
  6. charakteryzuje prasę wielkonakładową i ocenia jej rolę w debacie publicznej;
  7. krytycznie analizuje przekazy medialne, oceniając ich wiarygodność i bezstronność oraz odróżniając informacje od komentarzy;
  8. ocenia zasoby Internetu z punktu widzenia rzetelności i wiarygodności informacyjnej; świadomie i krytycznie odbiera zawarte w nich treści.

15. Demokracja – zasady i procedury. Uczeń:

  1. opisuje wartości będące fundamentem współczesnej demokracji; podaje różne sposoby rozumienia wolności, równości i sprawiedliwości;
  2. rozważa, w jakim stopniu demokracja sprzyja pokojowemu rozwiązywaniu konfliktów;
  3. charakteryzuje główne fazy kształtowania się systemu demokratycznego;
  4. opisuje polskie tradycje demokratyczne (parlamentaryzm I Rzeczypospolitej, Konstytucja 3 maja, II Rzeczpospolita);
  5. wyjaśnia, jak są przeprowadzane i jaką rolę odgrywają wybory we współczesnej demokracji;
  6. wyjaśnia, czym jest referendum; rozważa, jak we współczesnym państwie można realizować inne formy demokracji bezpośredniej;
  7. rozpoznaje przejawy łamania zasad i procedur demokratycznych w życiu publicznym – w państwie, społeczności lokalnej i życiu szkoły.

16. Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne. Uczeń:

  1. przedstawia różne rozumienia pojęcia „polityka”;
  2. charakteryzuje kulturę polityczną współczesnej Polski (normy, formy komunikacji, poziom partycypacji, natężenie konfliktów);
  3. analizuje wybrane konflikty wartości i interesów ujawniające się w debacie publicznej w Polsce;
  4. opisuje przebieg debaty publicznej na wybrany temat, korzystając z różnych źródeł informacji; ocenia jakość argumentacji jej stron, formułuje własne stanowisko;
  5. charakteryzuje ideologie totalitarne (komunizm, nazizm), odwołując się do przykładów historycznych;
  6. charakteryzuje najważniejsze współczesne doktryny polityczne (chrześcijańska demokracja, konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, socjaldemokracja, socjalizm); przeprowadza krytyczną analizę programów i innych materiałów wyborczych partii politycznych, ze względu na zawartość merytoryczną i formę przekazu.

17. Systemy partyjne. Uczeń:

  1. charakteryzuje system monopartyjny, dwupartyjny i wielopartyjny;
  2. porównuje funkcje partii politycznych w państwach demokratycznych i niedemokratycznych;
  3. przedstawia system partyjny wybranego przez siebie państwa (do wyboru spośród Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji i Stanów Zjednoczonych) na podstawie samodzielnie zebranych wiadomości;
  4. opisuje podstawowe zasady ordynacji większościowej i proporcjonalnej w powiązaniu z systemem dwupartyjnym i wielopartyjnym;
  5. wyjaśnia znaczenie progu wyborczego dla reprezentatywności wyborów i tworzenia rządzącej koalicji;
  6. analizuje argumenty na rzecz ordynacji większościowej i proporcjonalnej.

18. Instytucja państwa. Uczeń:

  1. wyjaśnia na przykładach relacje między narodem a państwem;
  2. charakteryzuje zjawisko legitymizacji władzy, odnosząc teorię Maxa Webera do historycznych i współczesnych przykładów;
  3. opisuje najważniejsze teorie genezy państwa (Arystotelesa, teistyczna, umowy społecznej, podboju, marksistowska);
  4. odróżnia suwerenność zewnętrzną od suwerenności wewnętrznej.

19. Modele ustrojowe państw demokratycznych. Uczeń:

  1. podaje cechy charakterystyczne różnych modeli ustrojowych państw demokratycznych; wyjaśnia, jaki model funkcjonuje w Polsce;
  2. charakteryzuje krótko ustroje polityczne Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Włoch i Rosji, na podstawie samodzielnie zebranych informacji;
  3. przedstawia zasady odpowiedzialności konstytucyjnej i politycznej; wskazuje, kto im podlega;
  4. opisuje współczesne modele stosunków między władzą świecką a władzą duchowną (uprzywilejowanie głównego wyznania, państwo ateistyczne, państwo neutralne światopoglądowo);
  5. omawia przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej dotyczące relacji państwo-Kościół; podaje najważniejsze postanowienia konkordatu.

20. Władza ustawodawcza w państwie demokratycznym. Uczeń:

  1. wymienia i ilustruje przykładami funkcje władzy ustawodawczej;
  2. zarysowuje główne funkcje izby wyższej i niższej parlamentów w wybranych państwach (w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Niemczech); podaje przykłady państw z parlamentem jednoizbowym;
  3. ocenia zasadność immunitetu parlamentarnego; odróżnia jego formy (immunitet formalny, materialny);
  4. wyjaśnia terminy: sesja plenarna, komisja parlamentarna, kworum, interpelacja, zapytanie poselskie;
  5. przedstawia procedurę tworzenia prawa przez parlament;
  6. opisuje mechanizm tworzenia koalicji rządowej; wyjaśnia rolę opozycji w pracy parlamentu.

21. Władza wykonawcza w państwie demokratycznym. Uczeń:

  1. wyjaśnia, jaką rolę we współczesnych państwach może pełnić głowa państwa; podaje przykłady urzędujących głów państw (monarchów i prezydentów);
  2. charakteryzuje kompetencje rządu w państwie demokratycznym i relacje między rządem a głową państwa.

22. Współczesna demokracja w Polsce i na świecie – problemy i zagrożenia. Uczeń:

  1. rozważa problemy polityki bezpieczeństwa socjalnego;
  2. rozpoznaje przejawy populizmu i wyjaśnia, dlaczego stanowi on zagrożenie dla demokracji;
  3. omawia na przykładach patologie życia publicznego (np. korupcja, nepotyzm, klientelizm) i wyjaśnia, dlaczego wpływają one de strukcyjnie na życie publiczne;
  4. wyjaśnia, dlaczego tak wielu obywateli nie uczestniczy w życiu politycznym, i przedstawia sposoby zwiększania poziomu partycypacji;
  5. przedstawia sposoby, jakimi partie polityczne walczą o elektorat, i ocenia te działania według standardów demokracji;
  6. wyjaśnia, jaką rolę w państwie demokratycznym pełnią ruchy obywatelskiego sprzeciwu i emancypacji.

23. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Uczeń:

  1. przedstawia konstytucyjne zasady ustroju państwa;
  2. wyjaśnia konstytucyjne pojęcie suwerenności;
  3. wyjaśnia relację między prawem międzynarodowym (w tym unijnym) a prawem krajowym;
  4. omawia postanowienia dotyczące rodzajów stanów nadzwyczajnych  i warunków ich wprowadzania;
  5. przedstawia procedurę zmiany Konstytucji.

24. Parlament Rzeczypospolitej Polskiej. Uczeń:

  1. wymienia kompetencje Sejmu i Senatu w państwie i przedstawia znaczenie obu izb oraz Zgromadzenia Narodowego w systemie władz Rzeczypospolitej Polskiej;
  2. określa sytuacje, w jakich może dojść do skrócenia kadencji Sejmu;
  3. podaje przykłady stosowania w procedurze legislacyjnej polskiego parlamentu większości zwykłej, bezwzględnej i kwalifikowanej;
  4. wyjaśnia szczególny charakter procedury uchwalania ustawy budżetowej.

25. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Uczeń:

  1. określa główne kompetencje prezydenta w relacjach z parlamentem, rządem, władzą sądowniczą, a także sposób sprawowania władzy w zakresie bezpieczeństwa państwa i polityki zagranicznej;
  2. wyjaśnia różnice między ordynacjami wyborów parlamentarnych i prezydenckich w Polsce;
  3. wyjaśnia, w jakich okolicznościach prezydent może być zawieszony lub usunięty z urzędu.

26. Rada Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej. Uczeń:

  1. przedstawia konstytucyjne procedury powoływania i odwoływania rządu, zmiany rządu i zmiany ministrów;
  2. porównuje sytuację rządów mniejszościowych i większościowych ze względu na możliwości działania;
  3. rozpoznaje urzędy należące do administracji rządowej; określa kompetencje i procedurę powoływania wojewody;
  4. wyjaśnia, podając przykłady, czym zajmuje się administracja zespolona i niezespolona;
  5. ocenia funkcjonowanie służby cywilnej w Polsce.

27. Organy kontroli państwowej, ochrony prawa i zaufania publicznego. Uczeń:

  1. omawia kompetencje Najwyższej Izby Kontroli i ocenia jej znaczenie dla funkcjonowania instytucji publicznych;
  2. przedstawia uprawnienia i sposób działania Rzecznika Praw Obywatelskich;
  3. opisuje procedurę lustracyjną i wskazuje kategorie osób, które jej podlegają;
  4. odwołując się do wybranych przykładów, charakteryzuje zadania Instytutu Pamięci Narodowej;
  5. wymienia podstawowe zadania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Urzędu Kontroli Elektronicznej.

28. Samorząd terytorialny w Polsce. Uczeń:

  1. omawia formy demokracji przedstawicielskiej i bezpośredniej w samorządach terytorialnych; opisuje instytucję referendum lokalnego;
  2. przedstawia zadania i kompetencje samorządu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego;
  3. wyjaśnia, jakie są źródła dochodów samorządów (dochody własne, dotacje, subwencje) i jak jest uchwalany budżet gminy;
  4. znajduje i analizuje informacje na temat dochodów i wydatków własnej gminy;
  5. opisuje uprawnienia nadzorcze premiera i wojewody wobec samorządów terytorialnych;
  6. rozważa problemy oraz perspektywy rozwoju własnej gminy, powiatu lub regionu na podstawie samo dzielnie zebranych materiałów.

29. Prawo. Uczeń:

  1. wyjaśnia zasady hierarchiczności, spójności i zupełności w systemie prawnym;
  2. rozpoznaje rodzaje prawa (międzynarodowe, krajowe, miejscowe;  prywatne, publiczne; materialne, formalne; cywilne, karne, administracyjne);
  3. rozróżnia źródła, z których wywodzą się normy w różnych systemach prawnych (prawo: zwyczajowe, precedensowe, religijne, pozytywne).

30. System prawny Rzeczypospolitej Polskiej. Uczeń:

  1. opisuje źródła prawa w Polsce oraz hierarchię aktów prawnych;
  2. wyjaśnia, na czym polega praworządność i jakie zasady oraz instytucje stoją na jej straży;
  3. wskazuje gałęzie prawa i kodeksy, w których szukać należy odpowiednich przepisów;
  4. wyjaśnia, w jaki sposób realizuje się w Polsce zasadę niezależności sądów i niezawisłości sędziego;
  5. przedstawia różnicę między sędziami a ławnikami.

31. Sądy i Trybunały. Uczeń:

  1. przedstawia sposób powoływania i zadania Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu;
  2. omawia sposób działania Trybunału Konstytucyjnego, odwołując się do przykładów rozstrzygniętych przez niego spraw; ocenia znaczenie skargi konstytucyjnej dla funkcjonowania państwa prawa;
  3. przedstawia strukturę sądownictwa w Polsce i wyjaśnia, jaką rolę odgrywają w niej Sąd Najwyższy i Krajowa Rada Sądownictwa.

32. Prawo cywilne i rodzinne. Uczeń:

  1. rozpoznaje sprawy regulowane przez prawo cywilne: rzeczowe, zobowiązań, rodzinne, spadkowe i handlowe;
  2. stosuje w analizie przypadku podstawowe pojęcia i zasady prawa cywilnego (osoba fizyczna, osoba prawna, zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych, odpowiedzialność cywilna);
  3. opisuje podstawowe zasady postępowania cywilnego (rozpoznawczego: procesowego oraz nieprocesowego i egzekucyjnego) oraz sposoby zaskarżania orzeczeń;
  4. analizuje małżeństwo jako instytucję prawną (warunki zawarcia, prawa i obowiązki małżonków, wspólnota majątkowa, rozwód, separacja, małżeństwo a konkubinat);
  5. wyjaśnia, na czym polega władza rodzicielska oraz jakie prawa i obowiązki mają dzieci.

33. Prawo karne. Uczeń:

  1. stosuje w analizie przypadku podstawowe pojęcia i zasady prawa karnego (odpowiedzialność karna, przestępstwo a wykroczenie, zbrodnia i występek, zasada domniemania niewinności);
  2. opisuje przebieg postępowania karnego oraz uczestniczące w nim organy i strony; podaje przykłady przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego i prywatnego, wyjaśnia rolę oskarżyciela posiłkowego;
  3. przedstawia kary i środki karne obowiązujące w polskim prawie oraz prawa przysługujące ofierze, oskarżonemu i świadkowi;
  4. podaje zasady wnoszenia apelacji i kasacji w sprawach karnych.

34. Prawo administracyjne. Uczeń:

  1. odróżnia akty administracyjne od innego rodzaju dokumentów; rozpoznaje, kiedy akt administracyjny jest ważny;
  2. przedstawia strukturę sądownictwa administracyjnego; opisuje przebieg postępowania administracyjnego;
  3. wyjaśnia, jak odwołać się od decyzji i postanowień organów administracyjnych (od wołanie, zażalenie, skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego, skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego).

35. Obywatel wobec prawa. Uczeń:

  1. odnajduje w odpowiednim akcie prawnym przepis dotyczący wybranego kazusu prawnego i interpretuje go;
  2. wskazuje, do jakich instytucji i osób można się zwrócić o pomoc prawną w konkretnych sytuacjach;
  3. pisze fikcyjny pozew w sprawie cywilnej, zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa i odwołanie od decyzji administracyjnej (według wzorów).

36. Prawa człowieka. Uczeń:

  1. przedstawia ideę oraz historyczny rodowód praw człowieka;
  2. przedstawia argumenty na rzecz uniwersalności praw człowieka i analizuje zastrzeżenia formułowane przez jej przeciwników;
  3. rozróżnia prawa i wolności osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, społeczne i kulturalne; wskazuje, do której generacji należą poszczególne prawa;
  4. rozważa, odwołując się do historycznych i współczesnych przykładów, dla czego dochodzi do łamania praw człowieka na wielką skalę przez reżimy autorytarne.

37. Ochrona praw człowieka w Polsce. Uczeń:

  1. przedstawia prawa i wolności zagwarantowane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wymienia środki i mechanizmy ich ochrony w Polsce;
  2. rozważa dylematy związane z prawami socjalnymi i sposobem ich realizacji przez państwo;
  3. odnosi przedstawiane w mediach przypadki naruszenia praw lub wolności w Polsce do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
  4. analizuje stan przestrzegania praw mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych;
  5. przygotowuje opracowanie na temat naruszania i ochrony praw człowieka w wybranej dziedzinie.

38. Światowy i europejski system ochrony praw człowieka. Uczeń:

  1. opisuje system ochrony praw człowieka funkcjonujący na mocy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych;
  2. ocenia znaczenie Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze dla systemu ochrony praw człowieka na świecie;
  3. charakteryzuje systemy ochrony praw człowieka w ramach Rady Europy oraz Unii Europejskiej;
  4. wyjaśnia, jak działa i jakie sprawy rozpatruje Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu;
  5. analizuje z punktu widzenia międzynarodowych standardów praw człowieka przypadki naruszania praw i wolności w różnych państwach;
  6. pisze według wzoru skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu lub Komitetu Praw Człowieka w Genewie;
  7. opisuje i ocenia działania wybranych organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną praw człowieka.

39. Polska polityka zagraniczna. Uczeń:

  1. wyjaśnia, jakie znaczenie w polityce zagranicznej państwa odgrywa racja stanu i jak można ją zdefiniować;
  2. charakteryzuje główne kierunki polskiej polityki zagranicznej po 1989 r. i sposoby jej prowadzenia (na wybranych przykładach);
  3. wyjaśnia, jaki wpływ na polską politykę zagraniczną ma członkostwo w Unii Europejskiej;
  4. przedstawia działania Polski w dziedzinie pomocy rozwojowej;
  5. charakteryzuje relacje Polski z wybranymi państwami, na podstawie samodzielnie zebranych informacji.

40. Stosunki międzynarodowe w wymiarze globalnym. Uczeń:

  1. przedstawia podmioty oraz zasady prawa międzynarodowego (zasadę suwerenności, wzajemności, pacta sunt servanda);
  2. charakteryzuje na przykładach najczęściej stosowane metody rozwiązywania sporów między państwami;
  3. wyjaśnia przyczyny dysproporcji między globalną Północą i globalnym Południem oraz mechanizmy i działania, które ją zmniejszają lub powiększają;
  4. przedstawia na przykładach wzajemne zależności pomiędzy państwami biednymi i bogatymi w polityce, ekonomii, kulturze i ekologii;
  5. wskazuje i wyjaśnia przyczyny konfliktów zbrojnych we współczesnym świecie;
  6. rozważa możliwości prowadzenia akcji humanitarnych, współpracy rozwojowej oraz interwencji pokojowych na obszarach dotkniętych konfliktami zbrojnymi, oceniając ich skuteczność i aspekty moralne;
  7. wymienia konfl ikty, którym towarzyszy terroryzm; wyjaśnia ich przyczyny oraz motywy i sposoby działania terrorystów; opisuje i ocenia strategie zwalczania terroryzmu;
  8. przedstawia inicjatywy na rzecz pokoju, demokracji i praw człowieka (w tym działania laureatów Pokojowej Nagrody Nobla).

41. Globalizacja współczesnego świata. Uczeń:

  1. przedstawia wieloaspektowy charakter procesów globalizacji (polityka, gospodarka, kultura, komunikacja, ekologia);
  2. ocenia rolę wybranych państw oraz instytucji o zasięgu globalnym (organizacji, korporacji, mediów) w procesach globalizacyjnych;
  3. rozważa racje ruchów ekologicznych i alterglobalistycznych oraz racje ich przeciwników, formułując własne stanowisko w tej sprawie.

42. Systemy bezpieczeństwa i współpracy. Uczeń:

  1. charakteryzuje przemiany, jakie nastąpiły w Europie i na świecie po upadkumnizmu;
  2. opisuje cele i metody działania ONZ oraz kompetencje jej organów (Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Sekretarz Generalny, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Rada Gospodarcza  i Społeczna);
  3. charakteryzuje krótko działanie następujących organizacji: WHO (Światowa Organizacja Zdrowia), ILO (Międzynarodowa Organizacja Pracy), FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa), IMF (Międzynarodowy Fundusz Walutowy), IBRD (Międzynarodowy Bank Odbudowy i Roz woju), WTO (Światowa Organizacja Handlu), OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju), UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury), UNIDO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju Przemysłowego), IAEA (Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej), UNICEF (Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci), UNHCR (Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców);
  4. wyjaśnia, jak powstało NATO, jakie są jego cele i organy; wymienia najważniejsze operacje wojskowe Sojuszu;
  5. wymienia regionalne systemy bezpieczeństwa i współpracy, ocenia ich znaczenie dla danego regionu i świata;
  6. ocenia wpływ członkostwa w NATO na pozycję międzynarodową i poziom bezpieczeństwa Polski.

43. Integracja europejska. Uczeń:

  1. omawia genezę i przebieg integracji europejskiej (cele, główne dokumenty i instytucje, politycy, fazy integracji);
  2. przedstawia sposoby podejmowania decyzji politycznych i gospodarczych w Unii Europejskiej, odnosząc je do zasad pomocniczości i solidarności;
  3. charakteryzuje sposób powoływania, działania i najważniejsze kompetencje instytucji Unii Europejskiej (Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski, Komisja Europejska, Rada Europejska, Trybunał  Sprawiedliwości, Europejski Trybunał Obrachunkowy, Europejski Bank Centralny);
  4. wyjaśnia, jak tworzone jest prawo unijne, oraz wymienia najważniejsze postanowienia traktatów obowiązujących w Unii Europejskiej;
  5. przedstawia procedurę uchwalania budżetu unijnego oraz główne dochody i wydatki budżetowe;
  6. rozważa dylematy związane z dalszym rozszerzaniem i reformą Unii Europejskiej;
  7. przedstawia cele, genezę i zasady działania Rady Europy; ocenia jej rolę we współczesnej Europie;
  8. opisuje genezę, cele i sposób działania Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

44. Europa wśród światowych mocarstw. Uczeń:

  1. wskazuje możliwości odgrywania przez Unię Europejską roli światowego mocarstwa;
  2. rozróżnia typy ładów światowych (jedno-, dwu- i wielobiegunowy), odwołując się do historii XX i XXI w.;
  3. wyjaśnia znaczenie strategicznych zasobów naturalnych w polityce międzynarodowej;
  4. przedstawia na przykładach znaczenie supermocarstw i mocarstw regionalnych dla ładu światowego.

45. Polska w Unii Europejskiej. Uczeń:

  1. wyjaśnia, na czym polega swobodny przepływ osób, kapitału, towarów i usług w Unii Europejskiej oraz jakie są zasady przekraczania granic przez polskich obywateli (w strefie Schengen i poza nią);
  2. opisuje prawa i obowiązki wynikające z posiadania obywatelstwa Unii Europejskiej, w tym możliwość skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii Europejskiej;
  3. ocenia skutki członkostwa Polski w Unii Europejskiej i perspektywy jej rozwoju w Unii Europejskiej, odwołując się do danych statystycznych, badań opinii pub licz nej oraz informacji o wy korzystaniu środków unijnych w Polsce, regionie i gminie;
  4. podaje ogólne zasady korzystania z funduszy unijnych przez obywateli, przedsiębiorstwa i inne organizacje w Polsce;
  5. wyszukuje informacje o możliwościach podejmowania nauki i pracy w państwach Unii Europejskiej, potrafi posługiwać się Europass.